Travma, kişinin karşılaştığı gerilim verici, acı, deneyimlenmesi güç bir olay ile onunla ruhsal açıdan baş edebilme kapasitesi ortasında bir dengesizliğin ortaya çıkması halidir. Bireyin ömrünü olumsuz tarafta etkileyen, kalıcı tesirler bırakan, kaygılanmasına ve kaygı duymasına, streslenmesine, çaresizlik ve yetersizlik hissetmesine sebep olan bir durumdur. Ruhsal travma ise kişiyi çok korkutan, dehşet içinde bırakan, çaresizlik yaratan, birden fazla defa harika ve beklenmedik olayların yol açtığı tesirlerdir. İnsan hayatında ıstırap ve ıstırap yaratan pek çok olay olur, lakin bunların tümü ruhsal travma yaratmaz. Yaşanan olay endişe, dehşet, çaresizlik yaşatmışsa; olayda kişinin ve kendisinin yahut yakınının mevt yahut yaralanma tehlikesi varsa ruhsal travma olarak isimlendirilir. Doğal afetler, insan eliyle yapılan travmalar (taciz, tecavüz, ayrılık ve boşanma, iş kaybı azap, savaş) kazalar, beklenmedik vefatlar, beklenmedik ani olaylar, kişinin kendisinin ve yakınlarının ciddi-ölümcül hastalıklara yakalanması üzere durumlar ruhsal travmaya yol açabilmektedir. Ruhsal travmanın kişiyi uzun ve daima etkilemesi bireyde “travma sonrası gerilim bozukluğu” semptomlarını ortaya çıkarmaktadır. Travma sonrası gerilim bozukluğunda; uykusuzluk, kabuslar, kolay irkilme, çabuk sonlanma, yaşanan travmatik olayla ilgili anıların rahatsız edici biçimde sık sık hatırlanması, daima olarak travmatik olayın tekrarlanacağı korkusu ve bu nedenle diken üstünde hissetme, gelecekle ilgili plan yapamama, daima gergin ve huzursuz hissetme, her an korkulan olay yaşanacakmışçasına tetikte hissetme, yabancılaşma (başkaları beni yahut yaşadıklarımı anlamıyor hissi), çaresizlik, pişmanlık, mutsuzluk, değersizlik, ümitsizlik üzere hisler, olayı hatırlatan yer, kişi ve durumlardan kaçınma üzere davranışlar görülebilir. Kaçınma davranışları olayı hatırlatan yer, durum, kişi, konuşma, hatta his ve niyetlerden mümkün olduğunca uzak durmaya çalışma gayretidir. Olayı hatırlamak büyük bir ıstırap, acı ve kaygı hissine yol açtığı için kişi olayı hatırlatan yerlere gitmez, bu mevzulardan bahsetmez yahut konuşulan yerlerden uzak durur. Kişinin gayesi kendisini duyarsızlaştırmaya, sorunu yok saymaya, önemsememeye çalışmaktır lakin travmanın verdiği huzursuzluk hissi kişi bastırdığı ölçüde daha şiddetli bir formda devam eder. Çözümlenmemiş, halledilmemiş travma ve yas yıllarca sürebilir ve kişinin hayatını, fonksiyonelliğini büyük ölçüde bozabilir. Travma ile misal bağlamları olan yas konusuna bakacak olursak; yas, sevilen birinin mevti, sevdiği işinin kaybı, evcil hayvanının kaybı, ilgi ve bağının kaybı, sıhhatinin kaybı üzere onun için bedelli olan sevdiği şeylerin kaybı ile ortaya çıkan doğal bir süreçtir. Hayatımız boyunca denetim edebildiğimiz olayları deneyimlemekle bir arada denetimimiz dışında olan ve bizi derinden etkileyen olaylara da maruz kalırız. Üzerinde nispeten denetim sahibi olduğumuz durumlar evlilik, iş değiştirme, çocuk sahibi olma, eğitim görmek üzere tecrübelerdir. Denetim edebildiğimiz şeylerin bitişi dahi bir yas sürecidir. Örneğin çok ağır hislerle gerçekleşen bir evlilikte insan bir yandan coşku ve memnunluk dolu iken bir yandan bekarlığın vefatının hüznü içindedir ya da çocuk sahibi olmak ailelere büyük bir coşku verirken öteki yandan aileye yeni bir kişinin katılması 2 kişilik ailenin bitişinin bir yas sürecini barındırır. Denetim edemediğimiz olayların başında ise kayıplar gelir. Sevilen birinin kaybı sonucunda ondan mahrum kalma durumunda yas tutarız. Yas süreci olağan ve yaşanması gereken bir devirdir. Yas geri döndürülemeyecek bir kayıp yahut değişim karşısında verilebilecek en doğal yansıdır. Bu doğal reaksiyona müdahale edilmemesi gerekir. Yas reaksiyonları depresyon semptomlarına çok benzediğinden kayıp yaşayan kişinin etrafı yas devrini çoğunlukla sorun olarak görür. Hatta bir kayıp durumunda şahıslar direkt acile götürülür ve iğneler yaptırılır. Tersine kişinin kayıplar karşısında üzülmesi ağlaması son derece olağan bir durumdur. Bu üzere devirlerde toplumda olabildiğince yanlış inanışlar dikkat çekmektedir. Sen güçlüsün, ağlama, çocuklarını düşün, ayakta durmak zorundasın üzere cümleler çok sık duyulur. Tam tersine kayıp yaşayan bireyin acısını yaşaması, ağlaması, hiçbir şey yapmak istememesi son derece olağandır. Yas süreci, vakit içinde yaşanan hislerde bir azalma olmadan devam ediyor ve durumu kabullenme gerçekleşmiyorsa, kaybın travmatik tesir bıraktığı ortaya çıkar. Bu formda uzayan süreçler yas kapsamına girmez ve müdahale edilmesi gerekir. Kişi yas tuttuğu vakit toplumsal ortamı da bundan etkilenir. Haftalarca işyerinde devamsızlık yapabilir, arkadaşlarıyla ilişkisini koparabilir. Lakin vakit içinde bu durumda kademe kademe düzelme olması ve kişinin kayıptan evvelki hayatındaki fonksiyonelliğine dönmesi beklenir. Bu, kişinin kaybettiği insanı özlemeyeceği manasına gelmez. Kaybedilen kişinin özlenmesi ve birlikte yaşanan hoş anların zihinde canlanması son derece doğaldır. Sorun, kaybın akabinde kaybedilen kişinin daima kayıp devrindeki hali ile akla geldiği ve acı, çok hüzün, çökkünlük üzere olumsuz his hallerinin azalmadan sürdüğü vakit ortaya çıkar. Yaşanan kayıptan 3-6 ay sonrasında kişinin bu halinde değişim olmuyor ya da daha şiddetli biçimde bu hali yaşıyorsa; değersizlik hisleri artmışsa (zaten bu türlü şeyler daima benim başıma gelir, hiçbir şeyi hak etmiyorum, memnunluğu hak etmiyorum, bunları yaşamaya mahkumum) ruhsal dayanak alınması son derece kıymetlidir. Yas sürecinin uzunluğu, ölen kişi ile bağlantısına, bağına, kişinin ruhsal sağlamlığına, ölen kişinin mevt biçimine, vefat sonucunda maruz kaldığı hayat biçimine vb üzere orta durumlara bağlı olarak değişkenlik gösterebildiği üzere, bu süreçte muhakkak etaplar gözlemlenir.
Yas sürecinin birinci evresi inkârdır. Bu basamakta kişi vefatın gerçekliğini anlamakta zorluk yaşar. Haber karşısında şaşkın, donuk, reaksiyonsuz olabilecekken hiçbir şey olmamış üzere hayatına birebir sistemde devam etmeye çalışabilir. Dört kişilik bir ailede biri kaybedilmişse, kişi hayattaymışçasına masaya 4 kişilik servis yapılır ya da kaybedilen kişinin kayıtlı olan telefon numarası silinmez ona daima bildiriler atılabilir. Bu kademe tahminen birkaç saat tahminen günler tahminen de haftalar sürer. Bu durum kişinin kendisine ve şahısla kurduğu bağa nazaran değişiklik gösterir. İnkâr etabından sonra durumla yüzleşildiğinde şahsa olan hasreti kederi git gide artarak bireye ağır acı hissettirir. Bazen sürecin onun üzerindeki ağır tesirine bağlı olarak olanlara karşı ya da ölen şahsa karşı öfke duyar. Bu evredeki öfke pek sağlıklı bir öfke olup kayıpla baş etmesine yardımcı olduğu için bu hislere müdahale etmek ya da bastırmaya çalışmak süreç için güzel olmayabilir. Ağlamak istiyorsa ağlamasına müsaade verilmeli, hisler bastırılmamalıdır. Akabinde kişiyi yavaş yavaş sakinleşmeye başlar evvelkine göre daha sakindir. Dualar eder, yeni hayatını gözden geçirir. Akabinde büsbütün gerçeklerle yüzleşilen bir devir ortaya çıkar. Eski yaşantısı ve yeni yaşantısı ortasındaki farkları görebilir ve bu değişiklikler onun depresif bir periyoda girmesine sebep olur. Sakinlik, iştahsızlık, uykusuzluk, içe kapanıklık, keyif alarak yaptığı birçok alışkanlığını yapamama üzere durumlarla karşı karşıya kalabilir. Kaybın derin ıstırabı bu etapta ortaya çıkar. Kayıp yaşayan bireyin bu süreci yaşaması değerlidir ve hislerini paylaşabilmesi kendisi için rahatlatıcı olacağı unutulmamalıdır. Akabinde kabullenme evresi kendini göstermeye başlar. Kişi kayıp sonrasında bütün süreçleri yaşadıktan sonra artık önüne bakabilecektir. Gelecekle ilgili planlar yapabilecek, hayatını rayına sokmak için adımlar atacaktır.
Yas sürecinden her birey bu evreleri bu sıra ile eksiksiz yaşayacak diye bir durum kelam konusu değildir. Kimi devirler birtakım bireylerde iç içe görülebilmektedir. Sürecin uzunluğu da bireyden bireye değişen bir durumdur. Lakin 6 aydan fazla bir müddettir hâlâ kabullenme ve toplumsal yaşantısına dönme konusunda meseleler yaşıyorsa kesinlikle bir uzmandan takviye alması gerekmektedir. Pekala travma ve yasın psikoterapideki karşılığı nedir diye bakacak olursak; Psikoterapide travma ve yas ile çalışmak açık kalp ameliyatı yapmak kadar hassas bir sıkıntıdır.Travma yaşantısı karşısında kişi acı olan temas etmek istemediği hislerden kaçma, o hislerden olabildiğince uzak kalma uğraşı içerisindedir. Ancak acı olan travma ve yas yaşantısı kendisini çabucak hemen her alanda hissettirir. Kişinin acı olan, temas etmek istemediği hislere temas etmesi, o hisleri deneyimlemesi travma ve yas ile çalışırken büyük ölçüde değere sahiptir. Kişinin travma ve yas karşısında temelde hissettiği hislere ulaşarak, onları kabullenerek, tabir ederek, düzenleyerek ve tolere ederek hisleri tesirli bir formda işlemlemesi son derece değerlidir. Psikoterapi kişinin hislerini anlamlandırmaları ve üzerinde derinlemesine düşünmelerini sağlar ve tahminen de en kıymetlisi hislerini dönüştürmelerine yardımcı olur. Yani temelde hissedilen derin bir hüzün, suçluluk ve değersizlik hissi yerini kendini savunmaya yarayan haklı öfke ile değiştirilebilir ya da endişe hissiyle kaçıp gitme yahut uzaklaşma eğilimi, ıstırap hissini deneyimleyip teselli ve sevgi gereksinimini karşılamaya dönüştürülebilir. Bunula birlikte travmalar birçok vakit kişinin ruhsal dayanıklılığını zedelerler. Kişi evvelce hissettiği gücü, kendine olan itimadı artık kendinde bulamaz hale gelebilmektedir. Bu noktada temas etmek istemediği hislerle çalışmak; kişinin o hislere temas etmesini, kaçtığı görmek istemediği hisleri acı da olsa görmesini sağlamalıdır. Daima kişinin hissettiği ancak görmek istemediği hislerle çalışmak ve hislerin düzenlenmesi; kişinin aslında derin bir nefes almasına, daima zihninde dolaşan olumsuz fikirleri, geçmişi daima canlandırma halini sonlandırmaktadır. Unutmamalıdır ki bastırılan her niyet gün yüzüne çıkmaya mahkumdur.
