“Zihnimiz, kendisi için çizdiğimiz sonu geçebilme kapasitesine sahiptir. Dünyadaki zıtlıkların ötesinde, yeni içgörüler başlar.”
Hermann Hesse
Zekâ; etraftan gelen bilgiyi algılama ve bu bilgiyi gerekli bağlamlarda uygulayabilme kapasitesi olarak tanımlanabilir. İnsanın düşünme, sorun çözme, akıl yürütme, manaya, farkındalık, öğrenme, yaratıcı, soyut ve eleştirel düşünme üzere bilişsel süreçleri içerir. Geçmişten günümüze zekâ üzerine pek çok farklı teori öne sürülmüştür. Charles Spearman (1904) g faktörü ile zekâ kavramını gerekli testler ile ölçülebilir bir boyuta getirmiş, Thurstone (1938) ve Sternberg (1985) zekânın farklı fonksiyonlarına dikkat çekmiş, Gardner (2011) ise farklı kültürlerde zekânın farklı çeşitlerine verilen bedel üzerinden 8 farklı tip tanımlamıştır. Bugün odaklanacağımız teori ise Psikolog Raymond Cattell ve öğrencisi John Horn tarafından 1963 yılında geliştirilen Akışkan ve Kristalize Zekâ Kuramıdır.
Akışkan Zekâ
Zekâ, sadece yıllar boyunca biriktirdiğimiz bilgilerin bir toplamı değil, birebir vakitte da yeni bilgileri öğrenme maharetidir. Bu bağlamda zekâ kavramını ele aldığımızda, akışkan ve kristalize olmak üzere iki tip zekâ vardır. Her birey, aşikâr bir akışkan zekâ düzeyi ile dünyaya gelir. Biyolojik olarak belirlenen akışkan zekâ; fikir esnekliği, soyut düşünme marifeti, yeni durumlara ahenk sağlayabilme ve mantık kurma üzere yetileri kapsar. Beşerler karşılaştıkları yeni ve yabancı sıkıntıları işler, tahlil üretir ve süratli bir performans göstererek bu tahlili uygular. Bu noktada tümdengelim, tümevarım, analojik mantık ve nicel akıl yürütme üzere usuller kullanılır. Nörolojik olarak baktığımızda; akışkan zekanın esnek ve adaptif bir hudut sistemine bağlı olduğu görülmüştür. Dinamik hudut sistemleri kişinin kendisine verilen vazifeleri yerine getirmesini sağlar. Beyin görüntüleme çalışmalarına nazaran akışkan zekanın faal olarak kullanıldığı alanlarda beyin kabuğundaki (kortikal) bölgelerin senkronize bir biçimde aşikâr bir sorunu çözmek ismine ağır olarak çalıştığı gözlemlenmiştir. Vazife zorluğu arttıkça sinirsel senkronizasyon da artmıştır. Bir öbür yandan, kısa müddetli bellek ve çalışma belleğinde de gözlemlenen artışlar, bu zekâ tipinin bilişsel sürat, görsel ve işitsel işlemleme, kısa bir vakit dilimi için bellekte bilginin tutulması ve yeni sorunlarda mantık kurma üzere durumlarda gösterilen performansla da bağlı olabileceğini göstermiştir.
Kristalize Zekâ
Kristalize zekâ ise kültürel ve çevresel faktörlerden etkilenerek kişinin gerek eğitim kurumlarından gerekse hayat deneyimlerinden öğrendiği bilgilerden oluşur. Uzun periyodik bellekte tutulan bilgiler sonucunda bir bilgi birikimi yaşanır. Vakit içerisinde bilgi birikimi arttıkça ve pratik edildikçe kristalize zekâ sağlamlaşır. Bu yüzden kristalize zekâ, bir manada bilgi bolluğu, zenginliği ve derinliğini yansıtır. Birebir vakitte bireylerin sık sık kullandığı sözler, sözel marifetleri ve okuduğunu anlayabilme kapasitesi de bu zekâ tipi ile yakından bağlantılıdır. Bu yüzden sözel hünerleri ölçen testler kristalize zekayı kıymetlendirme konusunda kullanılır.
İki Zekânın Uyumu
Akışkan zekâ ile kristalize zekâ bir ahenk içerisinde çalışır: Akışkan zekâ, karşılaştığımız yeni problemleri anlamlandırır ve bir tahlil üretir. Kâfi bir pratik sonrasında ise bu sıkıntılar yeni ve yabancı olmaktan çıkıp artık tanıdık ve alışılmış durumlara dönüşür. Akışkan zekâ içerisinde kazanılan bu bilgiler de kristalize zekâ tarafından birikilerek farklı bağlamlarda uygulamaya dökülür. Örneğin, bir kişi mimar olmak istediğinde karşısına daima yeni sıkıntılar çıkacaktır: Yeni fikirler bularak yaratıcı dizaynlar üretebilme, matematiksel ölçümler yapabilme ve gerekli bilgisayar programlarını öğrenebilme üzere. Akışan zekâ karşılaşılan bu yeni meseleleri manaya, tahlil üretme ve orjinal fikirler üretme konusunda sıkı çalışır. Bu marifetleri gereğince pratik edenler ise yeni bilgileri zihin depolarına kaydederek hayat uzunluğu gerektiği vakitlerde uygulayabilmek için kullanırlar. Bu yüzden rastgele bir alanda öğrenme suratı her iki zekâ çeşidine de bağlıdır.
Zaman İçerisinde Zekâ
Peki, bu zekâ çeşitleri vakte karşı dayanıklılık gösterir mi, yoksa vakit içerisinde aşınır mı? Yapılan araştırmalara nazaran ergenlik devrine kadarki süreçte ikisi ortasındaki performans farkı, bireye sunulan eğitimsel imkanları, motivasyon, kişilik, ilgi ve marifetlere bağlıdır. Erken yetişkinlik periyodunda akışkan zekâ azamî noktaya ulaşırken, yaşlılık periyoduna gerçek düşüşe geçer. Bir başka yandan, bilgi birikimin artması ile birlikte sağlıklı bireylerde kristalize zekanın muhakkak bir yaşa kadar artış gösterdiği gözlemlenmiştir. Örneğin, dedenizin yeni çıkan teknolojik bir eseri öğrenme konusunda nasıl zorluk yaşadığını düşünün. Vakit içerisinde çalışma belleği kapasitesindeki düşüş sebebiyle algısal ve bilişsel yetilerde eksilmeler ortaya çıkacak; akışkan zekayı tanımlayan sorun çözme ve muhakeme yeteneği de olumsuz etkilenecektir. Bunun sonucunda da bilgi sürece sürecinde bir yavaşlama olacaktır. Böylelikle yaşlılık periyodundaki bireyler odaklamakta, karar vermekte ve yeni bilgileri manalandırmakta zorlanacaktır. Madalyonun aydınlık yüzüne baktığımızda ise bu düşüşün her bireyde birebir süratte yaşanmadığı görülmektedir. Alzheimer ve demans üzerine yapılan araştırmalara nazaran; yüksek eğitim düzeyine sahip, bilişsel olarak zihin geliştirici aktivitelerle sık sık meşgale olan bireylerde kristalize zekanın aktifliği görece daha yavaş bir biçimde azalmaktadır. Masunaga ve Horn, Japonya’da yaygın olarak oynanan ve tıpkı satranç üzere zihinsel marifetlerin ön planda olduğu GO oyunu ile akışkan zekanın performansı üzerine bir araştırma yapmıştır. Bu araştırmaya nazaran, yıllar uzunluğu zihinsel maharetlerini etkin bir biçimde kullanan ve bu sayede yaşlandıkça da akışkan zekasını olabildiğince uygun koruyanların en uygun oyun performansı sergilediği görülmüştür.
Bireysel Farklar
Bireysel farklara geldiğimizde, okul hayatı boyunca derslerine ilgi duyan, keşifsel bir öğrenme süreci için motive olan ve öğrendikleri konusunda güzel bir hafızaya sahip öğrencilerin her iki zekâ alanında da kendini geliştirdiği görülmektedir. Bir öteki yandan, kişilik üzerine yapılan araştırmalar bilhassa Beş Faktör Kişilik Kuramından yeni tecrübelere açıklık özelliğinin zekâ ile bir ilgisi olabileceğini göstermektedir. Yeni tecrübelere açık olan bireyler kendilerini geliştirebilecek zihinsel aktivitelere katılarak akışkan zekalarını güçlendiriyor; bu tecrübelerle elde ettikleri farklı bilgi ve deneyimlerle de kristalize zekalarına katkıda bulunuyorlar. Zekanın yanı sıra yaratıcılık da günümüz toplumları tarafından çok bedel verilen bir öteki özelliktir. Başkalarına oranla farklı düşünme ve yepyeni görüşler geliştirebilme, yaratıcılığı oluşturan kesimlerdir. Yaratıcı beşerler, sahip oldukları bilgi birikimi ile şimdi karşılaştıkları durumlar ortasında bir köprü kurarak yeni fikirler oluştururlar. Kristalize zekâ, deneyimsel tahsille genel kültür bilgisini birleştirmeyi sağlarken akışkan zekâ bu malzemeyi harmanlayarak soyut düşünme yetisiyle ortaya yeni bir eser çıkarır.
Zihninizi etkin tutmak hedefiyle önerilen pek çok aktivite ortasında bulmaca çözmek, satranç oynamak, kart oyunları öğrenmek, lisan öğrenmek, yeni öğrenilen sözleri not almak, dans ve spor üzere fizikî aktivitelerle beyin sürecini hızlandırmak, yeni hünerler öğrenmek ve öğretmek ve rutini kırarak farklı tecrübeler elde etmek yer alıyor.
Sonuç olarak, Cattell insanların bilişsel dünyasını anlamak ismine akışkan ve kristalize zekâ kavramlarını öne sürmüştür. Lakin akışkan zekanın yeni öğrenilen bir hususa yaptığı bilişsel yatırım ile kristalize zekanın sağlamlaştırılabileceğini göstermiştir. Sadece bir bilgiyi öğrenmek değil; o bilgi üzerine mantık yürütmek, sorgulamak ve yaratıcı fikirler üretmek zekamızı geliştirecektir.
